Inwalida i kaleka — dlaczego popularne obraźliwe określenia nadal funkcjonują?

Słowa, jakimi kogoś określamy, mają ogromne znaczenie. Wiele sformułowań, rzucanych pod adresem osób niepełnosprawnych ma wydźwięk pejoratywny. Epitety takie jak “inwalida” i “kaleka” to tylko niektóre z przykładów słów, które kiedyś były używane w sposób neutralny, ale obecnie zmieniły swój kontekst terminologiczny.

W tym artykule przeczytasz, dlaczego tak ważne jest używanie określeń neutralnych i jakie znaczenie ma podmiotowość sformułowania, jakie stosujemy z perspektywy osób niepełnosprawnych.

Przykłady obraźliwych sformułowań dotyczących niepełnosprawności

Choć większość osób ma świadomość ich negatywnego znaczenia, to wciąż w stosunku do niepełnosprawnych używa się określeń obraźliwych, sugerujących, że są to ludzie gorsi. Tego rodzaju epitety wobec osób z niepełnosprawnościami umniejszają ich znaczenie w społeczeństwie. Zobacz, których słów nie należy stosować, jeśli chcemy pokazać przyjazne nastawienie i uniknąć stygmatyzowania.

Lista obraźliwych określeń kierowanych w stronę osób z niepełnosprawnościami

Kaleka

Określenie “kaleki” jest przestarzałe. Odnosiło się do osób z niepełnosprawnościami fizycznymi lub umysłowymi. Słowo to pochodzi z języka staropolskiego i oznaczało “uszkodzoną rzecz lub osobę”.

W języku potocznym termin ten jest stosowany w sposób obraźliwy wobec osób mających jakiekolwiek ograniczenia ruchowe. Używanie go jest dehumanizujące i wprowadza nierówność wobec tych ludzi.

Inwalida

Określenie “inwalida” pochodzi od francuskiego słowa “invalid” oznaczającego “niezdolnego do walki”. W XIX wieku w Europie termin ten zaczął być stosowany wobec niepełnosprawnych, zwłaszcza weteranów wojennych, którzy zostali ranni i nie byli w stanie kontynuować służby w wojsku. W Polsce zaczął być powszechnie używany w czasie II wojny światowej, kiedy to wielu ludzi straciło swoją sprawność w wyniku działań wojennych.

Słowo “inwalida” jest mniej negatywne niż “kaleka”, jednak stosowanie go sugeruje jakąś ułomność, niezdolność do funkcjonowania wynikającą z trwałego uszczerbku na zdrowiu. Dlatego też osoby z niepełnosprawnościami zwracają uwagę na to określenie, uważając je za uwłaczające.

Wciąż jednak używa się takich form, jak “inwalida wojenny” czy “wózek inwalidzki”, co sprawia, że ludzie mówią o osobach z niepełnosprawnością ruchową “inwalida”, nie mając świadomości, że jest to obraźliwe.

Chory

To określenie z pozoru nie brzmi negatywnie, ale jest zupełnie niepoważne, jeśli chodzi o osoby z niepełnosprawnościami. Niepełnosprawność często jest przyczyną utrudnień w normalnym funkcjonowaniu i wiąże się ze szczególnymi potrzebami. Pomimo tego, ludzie niepełnosprawni mogą żyć i pracować w pełni wartościowo.

Obłąkany

Pojęcie to odnosi się do stanu psychicznego charakteryzującego się trudnościami w postrzeganiu rzeczywistości, halucynacjami czy iluzjami. W kontekście opisu ludzi termin ten często pejoratywnie oznacza osobę, która zachowuje się w sposób dziwny, bezsensowny lub irracjonalny.

Używa się go w stosunku do osób chorujących psychicznie, kiedy chcemy wskazać ich ułomności.

Szalony

Termin “szalony” zwykle oznacza osobę, która zachowuje się w sposób ekstrawagancki, ekscentryczny, gwałtowny lub niekiedy nieodpowiedzialny. Często postrzegana jest jako odbiegająca od norm społecznych lub kulturowych. Jest też jednak obraźliwym określeniem osoby z niepełnosprawnością intelektualną i zaburzeniem psychicznym.

Ślepy i głuchy

Określenia odnoszą się odpowiednio do osób niewidzących i niesłyszących. Mają negatywne znaczenie z perspektywy osób niepełnosprawnych. Są używane także, gdy chcemy dokuczyć komuś, kto czegoś nie zauważył lub nie usłyszał.

Ze względu na wydźwięk pejoratywny ważne jest zwracanie uwagi ludziom, którzy używają takich określeń, bez względu na ich intencję.

Chory umysłowo

Termin “chory umysłowo” to potoczne określenie stanów chorobowych związanych z zaburzeniami funkcjonowania mózgu i psychiki. Obejmuje różne, często bardzo zróżnicowane zaburzenia psychiczne, takie jak schizofrenia, zaburzenia lękowe, depresje, zaburzenia afektywne, choroby psychiczne spowodowane chorobami somatycznymi czy uzależnienia.

Termin ten jest uważany za nacechowany dużym negatywnym ładunkiem emocjonalnym, dlatego teraz używa się raczej określeń np. choroba psychiczna lub zaburzenia psychiczne.

Inwalida i kaleka. Co mówią eksperci o obelżywych określeniach osób z niepełnosprawnościami?

Większość wymienionych powyżej określeń jest po prostu obelgami. Największy problem stanowią inwalida i kaleka. To pierwsze określenie pojawia się w polskiej konstytucji, w art. 67:

“obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo”

w Kodeksie Cywilnym, a także wielu innych aktach prawnych.

Słowo kaleka miało kiedyś charakter terminów technicznych. Dziś jest już używane rzadko. Eksperci zajmujący się kwestiami prawa człowieka, a także językoznawcy zwracają uwagę na to, aby wykluczyć je w języku formalnym.

Używane publicznie, m.in. w wyrokach sądów powinny być określenia neutralne, które nie ranią ani nie dokuczają żadnej grupie społecznej. Każda tendencja rodzi antytendencję, dlatego należy uważać na używanie określeń z wydźwiękiem pejoratywnym i szanować osobowość każdej grupy społecznej, szczególnie osób z niepełnosprawnościami.

O eliminacji nacechowanych negatywnie form językowych, ze względu na istnienie bardziej przyjaznych słów, powiedział prof. Bralczyk. Podobnie uważa Krzysztof Kurowski z biura Rzecznika Praw Obywatelskich, autor monografii “Prawa człowieka i obywatela z perspektywy osób z niepełnosprawnościami”. W jego opinii określenia, takie jak “kaleka” są obelgami i przypisują osobie cechę trwałą, z którą ją utożsamiamy. To z kolei pozbawia człowieczeństwa.

Dlaczego nie używać inwektyw odnoszących się do niepełnosprawności?

Słowa “kaleka” i “inwalida” to określenia o znaczeniu negatywnym. Wskazują na rodzaj ułomności, powodując, że osoba niepełnosprawna czuje się gorsza, mniej wartościowa. Stosowanie tych określeń jest nieadekwatne z perspektywy niepełnosprawnych oraz sprzeczne z zasadami określającymi prawa człowieka. Szerzą one myślenie kategoriami. To z tego powodu ustanowiono międzynarodowy dzień osób niepełnosprawnych, aby pomóc społeczeństwu zmienić spojrzenie na niepełnosprawność i człowieka, który jej doznaje.

Ludzie z niepełnosprawnością wcale nie muszą mieć mniej jakościowego życia. Przy odpowiednim wsparciu mogą normalnie uczestniczyć w wydarzeniach kulturalnych, uczyć się i pracować. Obraźliwe epitety wobec osób z niepełnosprawnością powinny być całkowicie wyeliminowane.

Lepiej jest używać terminów neutralnych, takich jak “osoba z niepełnosprawnością” lub “niepełnosprawność ruchowa, czy niepełnosprawność intelektualna”. Zwracają one uwagę na podmiotowość i okazują szacunek osobom niepełnosprawnym.

Charakter terminów technicznych oraz formę niepełnosprawności, o którą chodzi w aktach prawnych, określają eksperci specjalizujący się w polskim prawie i instytucje państwowe. To, jakie określenia funkcjonują w języku publicznym, jest konsultowane z pracownikami Biura Rzecznika Praw Obywatelskich.

Ważne jest, aby były to sformułowania bez konotacji negatywnych, które nie będą źle odbierane przez społeczeństwo i samych niepełnosprawnych.

Jak walczyć ze stosowaniem obraźliwych sformułowań?

Najważniejsze jest uświadomienie sobie, że osoby niepełnosprawne są takie same jak każdy inny człowiek i zasługują na szacunek i godność. Aby walczyć z negatywnymi określeniami w ich stronę, należy:

• Zwracać uwagę na pozytywne aspekty osoby z niepełnosprawnością i doceniać jej osiągnięcia.
• Unikać określeń, które mogą być obraźliwe lub dyskryminujące. Zamiast „inwalida” lub „krępy” można użyć neutralnego słowa „osoba z niepełnosprawnością” lub zupełnie pominąć tę kwestię, jeśli jest to możliwe.
• Podnosić świadomość społeczną na temat niepełnosprawności, jej specyfiki i potrzeb. Należy wprost zwracać uwagę osobom, które używają uwłaczających godności słów, aby uświadamiać im, że postępują niewłaściwie.
• Włączyć osoby niepełnosprawne w życie społeczne, unikać wykluczania ich.
• Dążyć do zmiany wizerunku osób z niepełnosprawnością w mediach i kulturze poprzez tworzenie regionalnych programów kulturalnych oraz zachęcanie do udziału w wydarzeniach sportowych i kulturalnych.

To swoisty poradnik savoir vivre wobec niepełnosprawności. Ważne jest, aby zawsze występować przeciwko dyskryminacji i uczestniczyć w działaniach na rzecz tolerancji i równouprawnienia. Wszyscy ludzie mają prawo do godności i szacunku, bez względu na to, o jaką formę niepełnosprawności chodzi.

Obraźliwe określenia dotyczące niepełnosprawności w codziennych wypowiedziach

Sformułowania, takie jak “ślepy”, “szalony” czy “inwalida” stosujemy w życiu codziennym, często nieświadomi, że kogoś ranią. Potocznie mówimy np. “ślepy zaułek”, “ślepy traf”, “być głuchym na coś”. Mianem “szaleńca” określamy natomiast człowieka, który nie boi się robić rzeczy, przed którymi większość czuje obawę lub takich, po których może mieć kłopoty.

Ze względu na to, że wiele słów bywa stosowane w różnych sytuacjach w znaczeniu przenośnym, trudno jest zupełnie wyeliminować je z języka potocznego. Jednak ludzie z niepełnosprawnościami zwracają uwagę na negatywne znaczenie tych sformułowań.

Podsumowanie

Artykuł omawia problematykę terminologii używanej w odniesieniu do osób z niepełnosprawnościami. Wskazuje się, że określenia “inwalida” i “kaleka” mają negatywny wydźwięk i straciły charakter terminów technicznych.

Podkreślamy konieczność stosowania określeń neutralnych i wskazujemy, że sposób, w jaki kogoś określamy, ma wpływ na jego podmiotowość. Warto zwrócić uwagę również na znaczenie języka formalnego i publicznego. Osoba z niepełnosprawnością ma w nich swoje miejsce i okazuje się jej szacunek poprzez formy zwracanie uwagi na podmiotowość sformułowania, które stosowane jest w oficjalnych, publicznych publikacjach.