Dyskryminacja osób niepełnosprawnych w pracy. Co zrobić?

Dyskryminację niepełnosprawnych czasami trudno nazwać. Czujesz, że coś jest nie tak, ale nie wiesz, czy to tylko Twoje wrażenie. Może nie odezwali się złośliwie, ale… ton, spojrzenie, pominięcie przy podziale obowiązków zostają z Tobą na długo. Jako osoba z niepełnosprawnością możesz spotykać się z takimi sytuacjami w pracy częściej, niż inni. I choć to boli, nie znaczy, że musisz to znosić w ciszy.

Tu dowiesz się, jak osoba niepełnosprawna może sobie radzić z dyskryminacją w pracy!

W tym poradniku chcę Ci pokazać, że nie jesteś bezbronny, że dyskryminacja osób niepełnosprawnych w pracy to nie jest coś, co trzeba zaakceptować. Pokażę Ci, jak ją rozpoznać, co możesz zrobić, gdy Cię dotknie i jak sprawić, by miejsce pracy było bardziej otwarte. Nie obiecuję gotowych rozwiązań, ale dam Ci narzędzia, które pomogą zacząć działać.

W sytuacji, gdy masz jakiekolwiek pytania skontaktuj się z prawnikiem lub specjalistą. Artykuł ten może tylko wesprzeć Cię w drodze do równego traktowania.

Czym jest dyskryminacja osób niepełnosprawnych?

Pytasz teraz, czym jest dyskryminacja w pracy? W przypadku osób niepełnosprawnych to inaczej ableizm, który nie zawsze oznacza otwartą wrogość. Często działa cicho, jak niewidzialna ściana. W pracy przejawia się w traktowaniu Cię inaczej tylko dlatego, że masz niepełnosprawność, mimo że wypełniasz swoje obowiązki tak samo dobrze jak inni. To może być odmówienie awansu, nieuwzględnienie w szkoleniu albo komentowanie zdrowia, jakby to była przeszkoda w byciu profesjonalnym.

Nie chodzi o to, że jesteś nadwrażliwy. Chodzi o równość. A ta oznacza nie tyle identyczne warunki dla wszystkich, ile uwzględnianie różnic, tak, by każdy miał taką samą szansę na rozwój, bezpieczeństwo i godne traktowanie.

Skąd się bierze dyskryminacja osób niepełnosprawnych w pracy?

Wielu ludzi nie dyskryminuje z premedytacją. Często robią to z niewiedzy, lęku albo po prostu z przyzwyczajenia. Nie rozumieją, z czym wiąże się niepełnosprawność, więc wolą „dmuchać na zimne”. A to „dmuchanie” potrafi wykluczyć Cię z zespołu, z projektu, z awansu. Bywa, że robią to nawet ci, którzy mają dobre intencje. Stereotypy są jak zardzewiałe klucze, wciąż otwierają nie te drzwi, co trzeba. I dopóki nie nazwiesz ich głośno, będą rządzić w ciszy.

Najczęstsze źródła dyskryminacji niepełnosprawnych w pracy:
Brak wiedzy, przełożeni i współpracownicy często nie wiedzą, czym naprawdę jest niepełnosprawność.
Lęk przed „kłopotem”, błędne przekonanie, że osoba z niepełnosprawnością to dodatkowy problem organizacyjny.
Fałszywe założenia, że ktoś nie będzie wydajny, zaangażowany albo nie poradzi sobie psychicznie.
Nieprzystosowane środowisko, brak dostosowań technicznych czy proceduralnych zniechęca pracodawców i wyklucza pracowników.
Kultura milczenia, brak otwartych rozmów o różnorodności i równości.

Jakie są przejawy dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami?

Dyskryminacja nie zawsze ma twarz jawnego ataku. Często nosi maskę życzliwości, współczucia albo „przypadkowych niedopatrzeń”. To te momenty, kiedy czujesz, że jesteś traktowany inaczej, nie z wyboru, lecz z założenia. Czy zauważyłeś kiedykolwiek, że:

Jesteś pomijany przy awansach mimo dobrych wyników.
Masz niedostosowane stanowisko pracy do swoich potrzeb.
Zlecane są Ci mniej odpowiedzialne zadania „dla Twojego dobra”.
Ktoś potraktował zgłoszone problemy niepoważne.
Jesteś izolowany z zespołu, fizycznie lub społecznie.
Komentowano Twoje zdrowie, wygląd, „nadwrażliwość”.
Nie dostałeś informacji o szkoleniach, wydarzeniach, spotkaniach.

Nie każda z tych sytuacji będzie oczywista. Ale jeśli czujesz, że Twoja niepełnosprawność przysłania innym to, kim naprawdę jesteś, warto to nazwać.

Z raportu Fundacji Avalon (2023) wynika, że najczęściej w pracy spotykają się z dyskryminacją już na starcie podczas rekrutacji i zatrudnienia. Przejawia się ona w nieprzygotowaniu przełożonych (53%), nieprzyjęciu do pracy z powodu niepełnosprawności (53%) oraz niedostosowaniu w miejscu pracy (52%).

Jak sobie radzić z dyskryminacją w pracy, gdy jesteś niepełnosprawny?

Zanim zaczniesz działać, zatrzymaj się. Poczuj, co naprawdę się wydarzyło. Nazwij to. Bo dopiero kiedy coś nazwiesz, możesz z tym coś zrobić. Masz prawo się złościć. Masz prawo czuć się zraniony. Ale masz też prawo reagować, spokojnie, mądrze, krok po kroku. Dyskryminacja osób niepełnosprawnych w miejscu pracy to nie sytuacja bez wyjścia. Są rzeczy, które możesz zrobić, nawet jeśli wydaje Ci się, że nie masz siły i nic to nie da.

Co możesz zrobić, krok po kroku?
Zapisuj wszystko
Spisuj sytuacje, które Cię niepokoją, z datą, godziną, opisem. To może być mail, komentarz, zachowanie. Nawet drobiazg, jeśli się powtarza, nabiera znaczenia.
Zacznij od rozmowy
Czasem ludzie po prostu nie rozumieją, że coś jest krzywdzące. Porozmawiaj z osobą, która Cię dyskryminuje, spokojnie, rzeczowo. Jeśli nie chcesz sam, poproś zaufanego kolegę, dział HR albo przedstawiciela związków zawodowych.
Zgłoś sprawę pracodawcy – formalnie na piśmie
Jeśli rozmowa nie przynosi efektu, zgłoś sprawę przełożonemu lub do działu HR. Pracodawca ma obowiązek przeciwdziałać dyskryminacji zgodnie z Kodeksem pracy (art 183a) i Ustawą o równym traktowaniu w zatrudnieniu (Dz. U. 2010 Nr 254 poz. 1700).
Skorzystaj z pomocy zewnętrznej.
Zasięgnij porady prawnej. Skorzystaj z porady organizacji takich jak Fundacja Aktywizacja czy Integracja. Nie zapominaj o współpracownikach, znajomych i rodzinie. Takie wsparcie jest darmowe i realne.
Złóż skargę do Inspektora Pracy i RPO
Kiedy pracodawca nie reaguje, możesz zgłosić sytuację do Państwowej Inspekcji Pracy oraz Rzecznika Praw Obywatelskich.
Złóż pozew do Sądu Pracy
Jeśli dotychczasowe działania nie odniosły skutku i jesteś nadal dyskryminowany w pracy, złóż pozew o odszkodowanie do sądu. Nie bój się, nie musisz udowadniać winy pracodawcy tylko uprawdopodobnić działania dyskryminacyjne wobec Ciebie (maile, świadkowie, dokumentacja medyczna, notatki z datami, nagrania).
Zadbaj o siebie.
Nie noś tego sam. Porozmawiaj z kimś zaufanym. Poszukaj wsparcia psychologa. Zrób coś, co przypomni Ci, że jesteś więcej niż tylko rolą zawodową.

To Ty wybierasz, ile kroków zrobisz i kiedy. Ale każdy z nich to sygnał, że jesteś ważny i nie zgadzasz się na bycie niewidzialnym lub prześladowanym.

Co jeszcze mogę zrobić, gdy doświadczam dyskryminacji w pracy z powodu niepełnosprawności?

Czasem duże działania są poza zasięgiem. Ale nawet mały ruch może dać Ci poczucie wpływu. Może nie zmienisz całej firmy, ale możesz zadbać o siebie i dać komuś innemu przykład, że nie trzeba milczeć. Przykładowo:

Zmieniasz stanowisko pracy i widzisz, że nie ma dostosowania? Zgłoś to od razu, pisemnie i przypomnij, że obowiązek adaptacji miejsca pracy wynika z prawa.
Widzisz, że inni są szkoleni, a Ty nie? Spytaj, czy możesz dołączyć. Czasem wystarczy zapytać, by pokazać, że zauważyłeś wykluczenie.
Ktoś mówi: „nie wiem, czy sobie poradzisz”. Możesz spokojnie odpowiedzieć: „Jeśli mam takie samo stanowisko, to znaczy, że mam też takie same możliwości”.
Masz znajomego w pracy, któremu też jest trudno? Porozmawiajcie. Nie jesteście sami i razem macie więcej siły.
Masz dzień, kiedy nie masz siły? To też działanie – daj sobie prawo do odpoczynku. Nie wszystko trzeba robić od razu.

Jak zapobiegać dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność?

Najlepszym sposobem na radzenie sobie z dyskryminacją… jest jej nie dopuszczać. I choć nie masz wpływu na wszystko, możesz zadbać o to, co najbliżej Ciebie. O rozmowy, o otwartość, o bycie sobą, bez tłumaczenia się i bez wstydu. Bo im więcej ludzi mówi głośno o potrzebach, tym trudniej je ignorować. Czasem prewencja zaczyna się od prostego „hej, to nie było w porządku” albo od pytania: „czy to miejsce jest dostępne dla wszystkich?”. Wystarczy jedno zdanie, by przerwać milczenie. Co możesz robić na co dzień:

Mów otwarcie o swoich potrzebach, nie jako problemie, ale jako normalnej części pracy.
Zachęcaj współpracowników do zadawania pytań, nawet głupie pytanie może być początkiem zmiany.
Dziel się pozytywnymi przykładami, z innych miejsc pracy, z organizacji, z życia.
Proponuj rozwiązania, zamiast narzekać, możesz powiedzieć: „Da się to zrobić inaczej. Chcesz, pokażę?”.
Nie przepraszaj za swoją obecność. Twoja obecność to nie ciężar, to wartość.

Każda otwarta rozmowa to szansa, że ktoś zobaczy więcej, niż tylko Twoje orzeczenie.

Jak radzić sobie, jeśli dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność dotknie nas samych?

Nie wszystko da się przewidzieć. Czasem dyskryminacja spada na Ciebie nagle, znikąd. Wtedy najtrudniejsze nie jest to, co się dzieje wokół, ale to, co dzieje się w środku. Pojawia się wstyd, poczucie winy, pytanie: „Może to ze mną coś nie tak”. Ale prawda jest inna. To nie Ty jesteś problemem. To system, który jeszcze nie zawsze rozumie, czym jest prawdziwa równość.

Kiedy spotka Cię dyskryminacja, zrób to, co możesz. Zapisz. Porozmawiaj. Zgłoś. Odpocznij. I najważniejsze, nie wmawiaj sobie, że to nic. To coś! I masz pełne prawo powiedzieć: „Nie zgadzam się na to”.

To nie sprawi, że wszystko zniknie. Ale może sprawi, że staniesz trochę pewniej. I że ktoś inny – patrząc na Ciebie – zrobi to samo.

Narzędzia, które możesz wykorzystać

Wzór notatki incydentu (kopiuj/wklej)

Kiedy/gdzie: …
Kto: …
Co się wydarzyło (konkretnie): …
Jaki skutek dla pracy/samopoczucia: …
Czego oczekuję od pracodawcy: …

Lista dowodów

Chronologiczna lista zdarzeń: data, godzina, miejsce, osoby.
Materiały: e-maile, komunikatory, zdjęcia/printscreeny, dokumenty.
Świadkowie i ich dane kontaktowe.
Notatki z rozmów (HR i przełożony) + potwierdzenia odbioru pism.
(Jeśli dotyczy) dokumentacja medyczna i orzeczenie.

Tabela działań krok po kroku

Krok	Do kogo	Co zawrzeć	Termin	Co dalej
1. Zgłoszenie wewnętrzne	Przełożony i HR	Opis zdarzeń (daty, miejsca, świadkowie), oczekiwane działania	Niezwłocznie	Pisemne potwierdzenie, plan działań
2. PIP	Inspektor pracy	Zgłoszenie z dowodami	Po braku reakcji pracodawcy	Kontrola, zalecenia
3. RPO	Rzecznik Praw Obywatelskich	Opis sprawy, dokumenty	Równolegle lub po PIP	Wsparcie, interwencja
4. Sąd pracy	Pozew o odszkodowanie lub zadośćuczynienie	Opis zdarzenia, uprawdopodobnienie dyskryminacji	Wg właściwych terminów	Wyrok, ugoda

FAQ

Czego potrzebuje pracownik z niepełnosprawnością doświadczający dyskryminacji?

Przede wszystkim poczucia bezpieczeństwa. Nie litości. Nie taryfy ulgowej. Tylko przekonania, że może pracować bez lęku, że coś się wydarzy tylko dlatego, że ma orzeczenie. Potrzebuje też możliwości zgłaszania problemów bez ryzyka odwetu. I wsparcia nie tylko prawnego, ale też ludzkiego.

Jak powstrzymać dyskryminację niepełnosprawnych w środowisku zawodowym?

Nie ma jednego przepisu. Ale zawsze zaczyna się od kultury szacunku. Od słuchania, a nie zakładania. Od pytań, a nie ocen. Pracodawca, który uczy swój zespół, czym jest równość i różnorodność – robi ogromny krok. To może być szkolenie, ale też krótka rozmowa, zmiana języka, dostosowanie procedury. Zmiana zaczyna się tam, gdzie ktoś mówi: „zróbmy to lepiej” i nie zostaje z tym sam.

Co może zrobić pracodawca, by przeciwdziałać dyskryminacji niepełnosprawnych pracowników?

Dużo i często więcej, niż mu się wydaje.
– Może zadbać o dostępność: fizyczną, cyfrową, informacyjną.
– Może przeszkolić kadrę z tematu niepełnosprawności i komunikacji.
– Może zapewnić kanał do zgłaszania naruszeń, który naprawdę działa.
– Może pytać, zamiast zakładać: „Czego potrzebujesz, żeby dobrze Ci się tu pracowało?”
To nie zawsze są wielkie koszty, często wystarczy zmiana nastawienia.

Źródła

Treść artykułu powstała w oparciu o doświadczenia osób niepełnosprawnych, obowiązujące przepisy prawne i poniższe źródła.

https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/ogolne-przepisy-bezpieczenstwa-i-higieny-pracy-16798974/par-48
https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Ochrona_przed-_dyskryminacja_w_Polsce.pdf
https://ngo.leszno.pl/files/52020/Mity_i_stereotypy_-_kampania_Swiadomosc_Niepelnosprawnosci.pdf
https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/kodeks-pracy-16789274/art-18-3-a
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20102541700/U/D20101700Lj.pdf
https://www.fundacjaavalon.pl/wp-content/uploads/2023/05/dyskryminacja-osob-z-niepelnosprawnosciami-raport-fundacja-avalon.pdf
https://journals.indexcopernicus.com/api/file/viewByFileId/1585105
https://www.osce.org/files/f/documents/b/1/491208.pdf
https://mywspieramy.org/dyskryminacja-osob-niepelnosprawnych-w-pracy/

Dowiedz się więcej: