O czym mówią rodzaje niepełnosprawności i do czego potrzebna jest wiedza o nich?

Niepełnosprawność często pozostaje niewidoczna – ukryta za zasłoną stereotypów i niewiedzy. Oznacza ona nie tylko fizyczne ograniczenia, które możesz zauważyć na pierwszy rzut oka, ale także intelektualne, psychiczne i sensoryczne wyzwania, które wpływają na życie milionów ludzi na całym świecie. Znając różne rodzaje niepełnosprawności, ułatwisz sobie podejmownie odpowiednich działań, by wspierać osoby nimi dotknięte lub pomóc sobie samemu.

Dzisiaj przyjrzę się bliżej 6 podstawowym typom niepełnosprawności:

• ruchowej.
• sensorycznej.
• intelektualnej.
• psychicznej.
• komunikacyjnej.
• psychofizycznej związanej z przewlekłymi chorobami somatycznymi.

Zbadam, jak te dysfunkcje wpływają na codzienne funkcjonowanie w różnych obszarach. Przekonasz się, dlaczego ta wiedza jest niezwykle ważna dla wszystkich – od samych osób z niepełnosprawnościami, przez ich opiekunów i pracodawców, po edukatorów i twórców polityki społecznej.

Czym jest niepełnosprawność?

Niepełnosprawność, odnosi się do zmienionych możliwości: fizycznych, psychicznych, intelektualnych lub sensorycznych. W dłuższym okresie ograniczają one zdolność danej osoby do wykonywania pewnych czynności lub interakcji ze społeczeństwem w sposób analogiczny do osób pełnosprawnych [GUS, „Osoba niepełnosprawna”, 2025].

Spotkasz się z różnymi definicjami opisującymi niepełnosprawność. W zależności od modelu, którym się posłużysz, pojęcie niepełnosprawności będzie rozumiane zupełnie inaczej. Przyjęte modele –

1. medyczny,
2. społeczny,
3. prawny,
4. i dotyczący zatrudnienia

– biorą pod uwagę inne aspekty wiążące się z ograniczeniami osoby uznanej za niepełnosprawną.

W praktyce spotkasz się z niepełnosprawnością wrodzoną lub nabytą w wyniku choroby, wypadku lub procesu starzenia się. Poszczególne osoby mogą mieć różny stopień nasilenia: od lekkich ograniczeń po poważne niezdolności wymagające intensywnej opieki lub specjalistycznej pomocy.

Jakie są rodzaje niepełnosprawności?

Podstawowe rodzaje niepełnosprawności, z które wyodrębnia się w praktyce [Dz.U. 2025 poz. 913, art. 3–4].

1. Niepełnosprawność ruchowa
   Ten rodzaj niepełnosprawności bardzo szybko zauważysz. Dotyczy on ograniczeń w mobilności, takich jak trudności w chodzeniu, potrzeba korzystania z wózka inwalidzkiego, trudności z koordynacją ruchową, lub inne przeszkody fizyczne. Przyczyną tego rodzaju niepełnosprawności bywają urazy, choroby skutkujące ograniczeniami ruchowymi typu: RZS i inne choroby reumatyczne, mózgowe porażenie dziecięce — MPD, choroby neurologiczne, udary, paraplegię, tetraplegię, czy amputacje.

2. Niepełnosprawność sensoryczna
   Obejmuje problemy ze zmysłami słuchu czy wzroku. Niepełnosprawność narządu wzroku może oznaczać ślepotę lub niedowidzenie. Niepełnosprawność słuchu odnosi się do osób głuchych lub niedosłyszących. To czy zauważysz ten rodzaj niepełnosprawności u konkretnej osoby, będzie zależało od stopnia uszkodzenia lub zaburzenia funkcji wzrokowo-słuchowych. Przyczyną niepełnosprawności w tym przypadku mogą być choroby lub urazy.

3. Niepełnosprawność intelektualna
   Charakteryzuje się ograniczeniami w zdolnościach umysłowych i funkcjonowaniu poznawczym. Może to wpływać na zdolność do nauki i przystosowania się do codziennych wymagań. Przyczyn tej niepełnosprawności możesz upatrywać w wadach wrodzonych, rozwojowych i czynnikach genetycznych, zakażeniach ogólnoustrojowych, uszkodzeniach mózgu, demencyjnych chorobach starczych.

4. Niepełnosprawność psychiczna
   Związana jest z trudnościami w regulacji emocji, myśleniu, czy zachowaniu. Może obejmować różnorodne choroby psychiczne, takie jak depresja, demencja, zaburzenia lękowe, schizofrenia czy zaburzenia osobowości.

5. Niepełnosprawność komunikacyjna
   Dotyczy trudności w komunikacji, czy to z powodu:
   – problemów z mówieniem — jak w przypadku afazji, jąkania się, czy wad narządu mowy,
   – trudności w komunikacji werbalnej i niewerbalnej — jak przy całościowych zaburzeniach rozwojowych, autyzmie lub mutyzmie.

6. Niepełnosprawność psychofizyczna związana z przewlekłą chorobą somatyczną
   Niepełnosprawność w tym przypadku wiąże się ze zmianami narządowymi lub długotrwałym wpływem przewlekłej choroby na psychikę. Wśród przyczyn tej niepełnosprawności znajdziesz:
   – choroby układu moczowo płciowego — niewydolność nerek, nietrzymanie moczu, rak pęcherza,
   – choroby układu pokarmowego – choroby jelit, żołądka i przełyku, zapalenie wątroby lub trzustki,
   – choroby układu krążenia — miażdżyca, arytmie, niewydolność serca, nadciśnienie i niewydolność żył,
   – choroby układu oddechowego — astma, niewydolność oddechowa, mukowiscydoza, czy POCHP,
   – choroby układu nerwowego i choroby neurologiczne — stwardnienie rozsiane, SMA, dystrofie mięśniowe, choroba Parkinsona, uszkodzenia nerwów, udary,
   – zaburzenia enzymatyczne, schorzenia metaboliczne i endokrynologiczne — cukrzyca, choroby tarczycy, choroba Pompego,
   – choroby zakaźne i odzwierzęce,
   – choroby układu krwiotwórczego i nowotwory.

Ważne!
Poszczególne rodzaje dysfunkcji mogą występować samodzielnie lub łączyć się w różnych obszarach, co łatwo zauważysz, analizując przyczyny danego rodzaju niepełnosprawności [Dz.U. 2021 poz. 857, § 15 oraz zał. dot. elementów orzeczenia].

Skoro sama niepełnosprawność jest klasyfikowana w różny sposób, spotkasz się także z innymi klasyfikacjami jej rodzajów. Na potrzeby artykułu przyjęłam powyższy podział na 6 grup – w zależności od tego, jakiego obszaru dotyczy uszkodzenie, niezdolność lub ograniczenie pełnienia ról. Zapewne zauważyłeś, że zawsze wiążą się one z chorobą lub urazem, czyli ich przyczyną.

Jaki jest związek między rodzajem i symbolem niepełnosprawności?

Rodzaje niepełnosprawności to rozległa kategoria. Mówią one o:

• chorobach i uszkodzeniach.
• zaburzeniach w powiązaniu z ich przyczyną i obszarem, którego dotyczą.
• konsekwencjach dla funkcjonowania człowieka.

Symbol dysfunkcji odnajdziesz na orzeczeniu o stopniu niepełnosprawności lub orzeczeniu o niepełnosprawności. Kod ten daje wiedzę o uszkodzeniu lub chorobie bez wskazywania szerzej na źródło problemu.

Na orzeczeniach znajdziesz 12 różnych symboli. Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej tę uproszczoną symbolikę przyjęło za europejską klasyfikacją rodzajów niepełnosprawności, by była bardziej czytelna i zrozumiała dla większości ludzi [MRiPS, „Symbole przyczyn niepełnosprawności”, 2025].

Kiedy rodzaj niepełnosprawności ma znaczenie?

Znaczenie rodzaju niepełnosprawności zauważa się w kontekście: praktycznym i prawnym. Szczególną rolę typ dysfunkcji odgrywa dla:

1. Dostosowania miejsca pracy
   Rodzaj niepełnosprawności Twoich pracowników wpływa na charakter zmian, które musisz zastosować w miejscu pracy. Inaczej przygotujesz stanowisko i miejsce pracy dla osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim i dla osoby z niepełnosprawnością sensoryczną. Jedna osoba potrzebuje likwidacji barier architektonicznych, drugiej wystarczy zakup odpowiedniego oprogramowania.

2. Procesu edukacji
   Edukacja osób niepełnosprawnych to ogromna odpowiedzialność mająca wpływ na ich przyszłość. Twoi uczniowie z różnymi rodzajami niepełnosprawności mogą potrzebować odrębnych metod i wsparcia edukacyjnego. Jednym dzieciom będziesz musiał zapewnić odpowiednie materiały i pomoce, wobec innych będziesz musiał zastosować inne techniki nauczania.

3. Zapewnienia dostępu do budynków i usług
   Jako pracownik instytucji publicznej potrzebujesz tej wiedzy, gdyż wpływa na charakter Twoich działań. Dzięki temu zapewnisz wszystkim dostęp do budynków i usług. Większość ludzi postrzega likwidację barier, jako niwelowanie przeszkód fizycznych. Owszem osobom na wózkach inwalidzkich musisz zapewnić odpowiednie rampy lub windy. Są jednak rodzaje niepełnosprawności, które potrzebują innych rozwiązań. Wiedza o ograniczeniach poszczególnych osób sprawi, że dostrzeżesz potrzebę zapewnienia, np. tłumacza migowego, oznaczeń braille’owskich, ale też i ciszy.

4. Prawa i ochrony prawnej
   Kiedy masz wpływ tworzenie prawa, dokładna wiedza na temat rodzajów niepełnosprawności jest Ci niezbędna. Dzięki temu ustawodawstwo staje się przyjazne osobom niepełnosprawnym i im służy, a nie utrudnia życie. Z kolei gdy jesteś osobą z niepełnosprawnością i wiesz, z jakim typem dysfunkcji się zmagasz, odpowiednio wykorzystasz przysługujące Ci możliwości prawne oraz wszelkie przywileje i ulgi.

5. Wsparcia społecznego
   Gdy sięgasz po wsparcie społeczne, to zazwyczaj stopień niepełnosprawności ma znaczenie. W wielu sytuacjach dodatkowo albo wyłącznie to rodzaj dysfunkcji determinuje Twój dostęp do określonej ulgi dla niepełnosprawnych lub uprawnienia. Podobnie istnieją dofinansowania związane z określonymi rodzajami niepełnosprawności lub też odrębne prawa pracownicze.

Dla kogo rodzaje niepełnosprawności są ważne?

Znajomość rodzajów niepełnosprawności ma zatem kluczowe znaczenie w kontekście zapewnienia adekwatnej pomocy, wsparcia oraz tworzenia inkluzywnego środowiska we wszystkich aspektach życia społecznego [Dz.U. 2012 poz. 1169, art. 1–2]. Jej przydatność dostrzec możesz dla wielu różnych grup i instytucji, w tym:

1. Osób z niepełnosprawnościami
   Kiedy sam jesteś niepełnosprawny, rozróżnienie rodzajów niepełnosprawności pomaga Ci w precyzyjnym określeniu swoich potrzeb oraz dostępności odpowiednich środków wsparcia i pomocy. Posiadając połączoną wiedzę o rozwiązaniach technicznych i prawnych związanych z uprawnieniami i rodzajem niepełnosprawności skutecznie wykorzystasz wszelkie możliwości. Tym samym zniwelujesz konsekwencje swojej dysfunkcji w celu pełnienia ról społecznych i uczestnictwa w życiu, w jak najszerszym zakresie.

2. Rodzin i opiekunów osób niepełnosprawnych
   Zetknięcie się z niepełnosprawnością po raz pierwszy powoduje, że czujesz się zagubiony. Dotychczas nie znałeś problemów związanych z niepełnosprawnością lub określonym jej typem. Aby skutecznie pomóc bliskiej osobie, musisz zrozumieć specyfikę potrzeb i wyzwań związanych z danym rodzajem niepełnosprawności. Potrzebujesz więc wiedzy dotyczącej wszystkich aspektów jej dysfunkcji.

3. Specjalistów medycznych i terapeutów
   Wielokrotnie można spotkać się z brakiem znajomości funkcjonowania osób niepełnosprawnych w przypadku specjalistów: lekarzy, terapeutów, psychologów i innych osób, z których wsparcia korzysta każdy z nas. Dopiero dokładne zrozumienie rodzaju niepełnosprawności, jeśli pracujesz w tym sektorze, daje gwarancję, że zapewnisz skuteczne leczenie i wsparcie konkretnym osobom z różnymi dysfunkcjami.

4. Edukatorów i nauczycieli
   W systemie edukacji zrozumienie rodzaju niepełnosprawności uczniów będzie stanowić dla Ciebie bazę, na której zbudujesz odpowiednio swój warsztat pracy. Dzięki temu będziesz mógł dostosować metody nauczania i skutecznie tworzyć włączające środowisko edukacyjne.

5. Pracodawców
   Znajomość rodzaju niepełnosprawności i ich wpływu na funkcjonowanie poszczególnych pracowników poborze Ci w stworzeniu odpowiednich warunków pracy, dostosowywaniu stanowisk oraz wypełnianiu obowiązków wynikających z przepisów prawa zawartych w Ustawie o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Niepełnosprawność wpływa na możliwości pracowników w różny sposób. Dlatego im lepiej będziesz rozumiał potrzeby, tym lepsze rezultaty pracy osiągniesz.

6. Organizacji pozarządowych i instytucji pomocowych
   Organizacje działające na rzecz osób z niepełnosprawnościami, oferują różnorodne formy wsparcia. Praktyka pokazuje, jak bywają one nieefektywne. Skąd to wynika? Jeśli nie znasz specyfiki rodzajów niepełnosprawności, zdecydowanie nie będziesz umiał przewidzieć potrzeb i określonych rozwiązań. Tym samym nie dostosujesz odpowiednio zakresu swoich oddziaływań i programów, by były skuteczne i wartościowe.

7. Rządów i samorządów
   Tworzenie polityk publicznych, programów wsparcia oraz legislacji dotyczącej osób z niepełnosprawnościami wymaga od Ciebie dokładnego poznania i zrozumienia różnych rodzajów niepełnosprawności. W żaden inny sposób nie zapewnisz skutecznego prawa i sprawiedliwych rozwiązań.

8. Społeczeństwa
   Całe społeczeństwo powinno mieć świadomość, z jakimi konsekwencjami wiążą się poszczególne rodzaje niepełnosprawności. Tylko w ten sposób będzie mogło wspólnie budować społeczeństwo, w którym każdy ma swoje miejsce i odgrywa właściwą rolę. Aby właściwie eliminować stereotypy i bariery z życia społecznego, musisz wiedzieć, z czym masz do czynienia.

Kluczowe informacje dotyczące rodzajów niepełnosprawności

Znajomość rodzajów niepełnosprawności jest podstawą do tworzenia inkluzywnego społeczeństwa. Dopiero wtedy będzie ono potrafiło odpowiednio reagować na różnorodne potrzeby osób z dysfunkcjami.

Docenisz rolę tego podziału gdy:

1. niepełnosprawność dotyczy Ciebie samego lub kogoś bliskiego.
2. jesteś pracodawcą zatrudniającym pracowników z orzeczeniem.
3. pracujesz w instytucji, w której masz kontakt z osobami niepełnosprawnymi lub odpowiadasz za zadania mające związek z niepełnosprawnością.

6 rodzajów niepełnosprawności w skrócie

Racjonalne usprawnienia w pracy, szkole i dostępie dla wszystkich

Nie ma dostosowań dla wszystkich. Jednak w miejscach publicznych niektóre rozwiązania powinny stać się standardem. W tych środowiskach spotkasz osoby z różnymi rodzajami niepełnosprawności dlatego warto zadbać o poniższe racjonalne usprawnienia.

Miejsce pracy

• Zapewnij dojazd i wejście bez barier.
• Zastosuj regulowane stanowiska i dostęp do wind.
• Wprowadź ciche strefy i elastyczne przerwy.
• Włącz napisy do materiałów wideo i pętlę indukcyjną.
• Udostępnij kanały alternatywne (e-mail, chat, tłumacz PJM).
• Zdefiniuj procedurę „racjonalnego dostosowania”.

Szkoła

Tu pomocne będą:

• Materiały w prostym języku i wersje dostępne (kontrast, alt-teksty).
• Notatki szkieletowe i instrukcje krok po kroku.
• Sygnalizacja dźwiękowa i wizualna, ciche kąciki.
• Jasne kryteria oceniania i więcej czasu na zadania.

Dostęp do budynków i usług

Wprowadź:

• Czytelną nawigację, piktogramy i oznaczenia dotykowe.
• „Ciche godziny” i przyciemnione oświetlenie.
• Formularze online dostępne i wsparcie na telefon, PJM.
• Kolejkę priorytetową i miejsca siedzące.

FAQ

Bibliografia

• Ustawa o Rehabilitacji Zawodowej i Społecznej oraz Zatrudnianiu Osób Niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 roku,

  https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19971230776/U/D19970776Lj.pdf
• Rozporządzenie w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (tekst jednolity 2021), https://dziennikustaw.gov.pl/DU/2021/857
• Symbole przyczyn niepełnosprawności — Biuro Pełnomocnika Rządu, https://niepelnosprawni.gov.pl/wp-content/uploads/2025/02/Symbole-przyczyn-niepelnosprawnosci.pdf
• GUS — definicja osoby niepełnosprawnej, https://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/pojecia-stosowane-w-statystyce-publicznej/241,pojecie.html
• PFRON — „Status osoby niepełnosprawnej”, https://www.pfron.org.pl/pracodawcy/dofinansowanie-wynagrodzen/status-osoby-niepelnosprawnej/
• Charakterystyka podstawowe rodzaje niepełnosprawności,

  https://mans.org.pl/projekty/wp-content/uploads/2024/02/Praca_Charakterystyka_rodzaje_niepe%C5%82nosprawno%C5%9Bci.pdf

• ICF, Światowa Organizacja Zdrowia, Genewa 2001, https://ezdrowie.gov.pl/downloadFile/740

• International Classification of Health Interventions (ICHI), World Health Organization, https://icd.who.int/browse/2025-01/mms/en
• Konwencja ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20120001169/O/D20121169.pdf

To może Cię zainteresować:

Co oznaczają symbole niepełnosprawności i jaki jest ich cel?

Jak uzyskać orzeczenie o niepełnosprawności? Poradnik krok po kroku

Jaki stopień niepełnosprawności możesz otrzymać i z czego to wynika?